Trabzon adının kökeni üzerinde değişik görüşler ileri sürülmüştür. Bazı kaynaklarda aynı bilgilere rastlamakla birlikte farklı görüşlerin yer aldığı kaynaklar da mevcuttur. Tarihi kaynaklarda Trabzon şehrinden ilk söz eden, M.Ö. 400 yılında bölgeye gelen Ksenophon (M.Ö. 430-355) dur1. Onun zamanında Trabzon şehri Sinop’a belirli bir vergi ödemekteydi 2.
Trabzon ismi son şeklini alana dek bir takım değişiklikler geçirmiştir. İlkçağda şehre Trapezus veya Trapeza (Tpaheza) denilmiş, batı dillerinde bir süre Trapezunte, Trebizonde gibi değişik isimlerle anılmıştır3. Ortaçağ Müslüman yazarları tarafından ise şehre, Trabezunde veya Atrabezuni (Atrabezun) denilmiş. Bazı batılı yazarlar da Trabzon kelimesini Trabezonde, Trebexonda, Trebezonda, Trebisond, Trapezunt, Trabison şeklinde okuyup, anlamının da Kum renginde iki başlı gümüş kartal yuvasıve altın kartal ağzı olduğunu belirtmişlerdir4.
Şehrin isminin nereden geldiğine bakacak olursak; Bazı kaynaklar, şehri kuran Miletoslu kolonilerin, şehrin yer aldığı bölgenin düz, kenarlarının da köşeli masayı andıran sekiler üstünde olmasından dolayı masaanlamına gelen bu ismi yani Trapezus’u verdiklerini bildirirler5. Oysa kalelerin şimdiki halinin masaya benzemediği bir gerçektir. Çünkü kaleler güneyden kuzeye (denize) doğru çok meyilli ve oldukça da engebeli bir şekilde uzanmaktadır. Bu nedenle kalenin en eski şekline yani Aşağıhisar’a bu adın verilmiş olması daha mantıklıdır. Nitekim, şehrin bu görünüşü Trabzon’a ait en eski paralardan biri üzerinde bir masa şeklinin bulunuyor olmasıyla doğrulanmaktadır6.
Trabzon kelimesinin manası hakkında ileri sürülen bir başka görüş, Trabzon’a gelen milletlerin burada memleketin imarına vesile olacak işlerle uğraşırken Trabzon’da sofra şeklinde birçok büyük taşlar görmüşler ve eski Yunanca’da sofraya trapeza denildiğinden şehre de Trabzon demiş olabilecekleri yönündedir7. Şakir Şevket, Trabzon sahilinde sofra gibi düz ve müdevver (yuvarlak) pek çok taşın olduğunu ve bunlara harmanlı kayadenildiğini belirterek bu görüşü desteklemeye çalışmıştır8.
Yine Şakir Şevket’in belirttiğine göre, halkın arasında söylenenlere bakılırsa önceden Trabzon’a Hurşid-âbâd(güneş ülkesi) deniliyormuş. Bunun sebebi Acemler’in Trabzon’u istilâ edip Boztepe’ye vardıklarında güneşin şehrin ve denizin üstünde parlamasından dolayı, hayranlık ifade eden bu ismi vermiş olabilecekleri ihtimali ile izah edilmektedir9.
Şehre verilen isimlerden biri de Tuğra Bozanismidir10. Şakir Şevket bunu yakıştırma bir iddia olarak nitelerken11 Goloğlu da aynı şekilde, bu söylentiye inanmadığını ve bunun Köroğlu hikâyelerinden kaynaklandığını belirtmektedir12.
Bıjişkyan ise, Türkler’in yanlış olarak Trapezon kelimesinin, Grek askerlerinin bozguna uğramasını ima ederek bu adı Tabur bozan şekline önüştürdüklerini belirtmektedir13.
Trabzon hakkında bilgi veren Evliya Çelebi de, Fatih’in şehri fethettiğinde buraya, suyunun ve havasının güzelliğinden dolayı manası, eğlence yeri anlamına gelen Tarb-ı Efzun (Tarb-ı Efsun=Tarab-efzun) ismini verdiğini ifade etmektedir14.
Trabzon kelimesi, bileşik bir kelime olup, Trabve zunkelimelerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Ek niteliğindeki zon-zun, yer (mekân) bildirmektedir. Buna göre Trabzon, Trab’ların ülkesianlamına gelmektedir. Böyle olunca da Trabzon yöresinde oturan Orta Asya kökenli Trab, Tibar ve Şilaplar’ın bu kente ad vermiş oldukları ihtimali vardır. Çünkü Türkler, töre gereğince yurt edindikleri topraklara ongun (totem) veya kendi adlarını verirlerdi15.
Trabzon adı hem Dede Korkut Oğuz-namelerinde hem de halk ağzında ve manilerde Turabuzon şeklinde görülür. Farsların kullandığı tursözü Türk anlamındadır. Nitekim Firdevsi’nin Şehnamesinde Türkler’den Tur/Tuz adlarıyla bahsedilmektedir. Buna göre de Tur-Ab-Zonbileşik kelimesi Türkler’in Yurdu, Türkeli anlamlarına gelmektedir ki, bu da şehri Orta Asya’dan göçen Trabve benzeri Türk boylarının kurduğu ve adlandırdığı görüşünü desteklemektedir16.
Görüldüğü üzere şehrin ismi eskiden beri burada yaşayan topluluklar tarafından değişik adlarla anılmış ve zaman içinde bir takım değişikliklerle birlikte Trabzon haline gelmiştir.
