Trabzon ve Osmanlılar Osmanlıların Trabzon’u ilk ele geçirme teşebbüsü babası Aleksius IV.’yu öldürerek tahtı eline geçiren Kalo loannes (1429-1458) zamanında olmuştur. Osmanlı tahtındaki II. Murat donanmayı Trabzon üzerine götürerek şehri ele geçirmeye çalışır. Karadeniz’e çıkan Osmanlı donanması Trabzon önlerine gelmiş karaya asker çıkartarak şehri kuşatmış fakat alamamıştı. Şehrin civarını yağmalayıp esirler aldıktan sonra buradan ayrılan donanma daha sonra Kırım sahillerine yönelmiş fakat çıkan bir fırtına nedeniyle perişan bir vaziyette geri dönmüştü.
Trabzon’un II. Murad döneminde yıllık 3000 altın vererek Osmanlı tahtına bağlanmış olduğunu biliyoruz. Yerine geçen oğlu II. Mehmet, İstanbul’un fethinden sonra Bizans ileri gelenlerinden bir kısmının Trabzon’a sığınması ve Trabzon Krallarının kendilerini Bizans’ın tek varisi görmeleri. Üzerine Trabzon meselesini uygun bir zamanda çözmeyi kafasına koymuştu. Bu sırada Safevi Şeyhi Cüneyt, Suriye’den kaçmak zorunda kalınca Kelkit suyu havzasına gelerek Canik dağlarındaki Türkmenler arasında büyük bir propağanda faaliyetine başlamış, destekçisi Niksar emiri Taceddinoğlu Mehmet Bey ile çevresine topladığı 4-5 bin kadar kuvvetle 1456 yılındaTrabzon üzerine yürümüştü. Amacı Trabzon şehri ve etrafındaki bazı kasaba ve köylerden müteşekkil ve iç karışıklık yaşayan Komnenos Rum Krallığını başkenti Trabzon’u ele geçirip kendi devletini kurmaktı. Kalo Loannes Şeyh Cüneyt’i Akçabaat’ın batısındaki Akçakale de karşılamıştı. Kendisi donanma ile sahilden ilerlerken, kara ordusuna da Mesohaldıa prensi Pansebastos Alexandder komuta ediyordu. Meliares’e yerleşen Şeyh Cüneyt kuvvetleri Kapanion boğazında Trabzonun kara ordusuna saldırır. Donanma yardım için denizden asker çıkartmaya teşebbüs ettiği bir sırada çıkan fırtına nedeniyle sahilden uzaklaşmak zorunda kalır. Bu durumda cesaret alan Şeyh Cüneyt kuvvetleri taarruza geçerek Pansebastos’u oğulları ile birlikte öldürmüş ve çok sayıda esir alarak Trabzon kuvvetlerini dağıtmıştı. Bu zaferden sonra şehrin surlarına kadar ilerleyen Şeyh Cüneyt esirler arasında bulunan sarayın İmrahor ve başarabacısı Mavrokostas’ı surlar önünde astırmıştı.
Şeyhin Trabzon’a yürümesi Trabzon için tam bir felaket olmuş şehirde çıkan bir yanğın nedeniyle halkın çoğu şehri terk ederek kaçmıştı. Şehirde imparatorla birlikte sayıları elli kadar olan muhafızlar vardı. Şeyh bu durumdaki şehri üç gün süren saldırılarına rağmen alamamış sağlam kale duvarlarını aşamamıştı. Şeyhin Trabzon üzerine yürüdüğü sırada Fatih Sivas ve hudut beylerbeyi olan Hızır Bey’e emir vererek Trabzon üzerine gitmesini emretmişti. Hızır Bey’in üzerine geldiğini anlayan Şeyh Cüneyt derhal kuşatmayı kaldırmış ve Torul’a çekilmiş, birkaç defa saldırdığı Torul Kalesi’ni ele geçiremeyince Kelkit bölgesinden Uzun Hasan’a gitmişti. Bu olaydan sonra Trabzon kralı ile 2000 altın vergi ödenmesi ve anlaşmanın Fatih’e onaylatılıp verginin ödenmesi durumunda serbest bırakmak üzere rehineler alınması şartı ile anlaşma imzalayan Hızır Bey geri dönmüştü. Trabzon kralı Kalo Loannes bir yandan kardeşi David’i Fatih’e gönderip an1aşmanın şartlarını yerine getirmeye çalışırken diğer yandan da Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’a elçiler gönderip onun desteğini istemişti. Varılan anlaşma gereğince kızı Thedorayı Uzun Hasan’a vermeyi kabul eden Kalo bannes, Gürcü Kralı ve Karamanoğlu ile de temasa geçmiş Fatih’e karşı bir ittifak oluşturmaya çalışıyordu. Fakat bunları gerçekleştirmeye fırsat bulamadan 1458’de öldü. Oğlunun yaşı çok küçük olduğu için yerine kardeşi David (1458-1461) geçti.
Kardeşinin izinden yürüyen David kız kardeşini Uzun Hasan’la evlendirmiş Papa’ya elçi göndererek yeni bir haçlı seferi düzenlenmesini istemişti. Bunun üzerine Papanın bir elçisi, Trabzon, Gürcistan, Konya ve Diyarbakır’ın batı ile ittifakını tesis etmeye çalışmıştı. Balkanlar ve Mora’daki durumu kontrol altına alan Fatih Anadolu’daki bu fitneyi temizlemek için harekete geçmiş ve 1461 yılında Sinop, Koyulhisar ve Trabzon’u fethedeceği sefere çıkmıştı. Gelibolu sancak beyi Kasım Bey’in komutasındaki Osmanlı donanmasının da katıldığı bu sefer esnasında önce Sinop üzerine yürümüş, burası alındıktan sonra doğuya yönelmişti. Doğuya doğru gidilirken seferin asıl hedefinin neresi olduğu ordudakiler tarafından bilinmiyordu. Fatih’in doğuya doğru ilerlediğini duyan Uzun Hasan da ordusunu toplamış ve Koyulhisar civarında Osmanlı ve Akkoyunlu öncüleri çatışmıştı. Koyulhisar’ın alınmasından sonra Erzincan yakınlarındaki Yassıçimen yaylasına gelindiği zaman Uzun Hasan Annasi Sara Hatun’u bir elçi heyeti ile Fatih’in ordugâhına yollamış ve yapılan anlaşma gereği Fatih kuzeye Trabzon üzerine yönelirken Uzun Hasan da ordusu ile Gürcistan üzerine yönelmişti. Uzun Hasan’ın annesini yanında alıkoyan Fatih, Bayburtun batısından geçerek Doğu Karadeniz dağlarına çıkmıştı. Karla kaplı olan sarp dağları aşmak için ordunun ağırlıklarını geride bırakan Fatih ordusunu iki kola ayırarak Vezir-i azam Malhmut Paşa komutasındaki bir kolu Trabzon’u batı yanından kuşatmak üzere önden yollamış kendisi de kazmacı ve baltacıların güçlükle açtığı yollardan, bazan atından inip elleriyle tutunup tırmanarak ilerlemiş ve şehrin doğu tarafından Trabzon’a ulaşmıştı. Bu zor yolculuk esnasında Uzun Hasan’ın annesi Sara Hatun Fatih’i Trabzon’u almaktan vaz geçirmeye çalışmışsa da bunda muvaffak olamamıştı. Fatih Trabzon’a geldiği zaman donanma da Trabzon önlerine gelmiş 28 gündür şehri kuşatma altına almıştı. Trabzon Kralı David Fatih’in önünün Uzun Hasan tarafından kesileceğine inandığı için karaya asker çıkartıp şehre saldıran donanmaya karşı direniyordu. Fakat Fatih’in birdenbire Trabzon’a gelmesi ürerine şaşkınlığa düşmüştü. İlk önce direnmek istemişse de başka çaresi kalmadığını anlayarak teslim olmayı kabul eder. Böylece Trabzon 15 Ağustos 1461 tarihinde Fatih tarafından fethedilir.
Şehrin Fetih tarihi ile ilgili bir anlaşmazlık söz konusudur. Bazı araştırmacılar Trabzon’un Fatih tarafından 26 Ekim 1461’de fethedildiğini ileri sürerler. Nitekim Trabzon Belediyesi de bu tarihi kabul edip fetih şenliklerini bu tarihte yapmaktadır. Bunun en önemli nedenlerinden biri Fatih’in bu seferini anlatan Osmanlı kaynaklarının fethin tarihini bildirmemesidir. Hatta bunlar seferin yapıldığı yıl konusunda bile hemfikir değillerdir. Şehri teslim eden David Komnenos ailesi ile birlikte şehirden çıkarak padişahın otağına gelir ve Fatih tarafından iyi karşılanır. Aile efradını ve değerli eşyalarını yanına almasına müsaade edilerek verilen Serez Sancağına gitmek üzere gemilere bindirilerek İstanbul’a gönderilir. Daha sonra şehri gezen Fatih, Kral ve ailesi ile birlikte, krala bağlı beylerin ve şehrin nüfuzlu ailelerinin de taşınabilir eşyalarını yanlarına alarak gemilere bindirilmesini ve İstanbul’a gönderilmelerini emreder. Trabzon’da birkaç gün kalan Fatih, Gelibolu Sancak Beyi Kazım Bey’i Trabzon valiliğine atamış, şehrin içindeki ahaliden 1500 kadarını gemilerle İstanbul’a göndererek Fener ve Balat civarında yerleştirmişti. Böylece boşaltılan şehre Niksar, Sonusa, Ladik, Amasya, Bafra, Osmancık, İskilip, Çorum, Gümüş, Merzifon, Tokat, Samsun, Turhal, Zile, Gölcanik, Satılmışcanik, Kağala ve Vezirköprüden toplam 258 Türk ailesi gönderilmiş ve şehrin içi tamamen Müslümanlardan oluşan nüfusla iskan edilmişti. Bu ailelerden bir kısmı bizzat Fatih’in emri ile ve Trabzon’u şenlendirmek arnacıyla bulundukları yerlerin kadılarına yazılan emirle Trabzon’a sürgün edilmiş bazıları da kendi istekleri ile gelerek şehre yerleşmişlerdir. Fethin tanığı olan Tursun Bey, Fatih’in tarihini yazdığı “Tarih-i Ebül-Feth” adlı eserinde Trabzon’un fethini ve fetihten sonra yapılan işleri anlatmaktadır.
Fatih’in Trabzon’dan ayrılmasından sonra şehre yönetici olarak bıraktığı Kasım Bey şehir ve civarındaki toprakları tahrir ettirip Osmanlı timar sistemine göre organize etmişti. Bu tarihlere ait kayıtlardan elde ettiğimiz bilgilere göre Kasım Bey de Trabzon bölgesinden Rumeli’ne bazı sürgünler yapmıştı.
Trabzon sancağına ait eldeki en eski Tapu Tahrir defteri olan ve Başbakanlık Osmanlı Arşivinde Maliyeden Müdevver 828 numarada kayıtlı 1486 tarihli defterde yer alan bilgileri değerlendirdiğimiz zaman, Trabzon’un fethini müteakip ilk yirmi beş sene içinde Trabzon’dan dışarıya, özellike İstanbul ve Rumeli taraflarına Fatih ve Kasım Bey’den başka Vilayet-i Rum’u tahrirle görevlendirilmiş bulunan Umur Bey’in de sürgünler yaptığını ve bu dönem içinde toplam altı büyük sürgün yapıldığını söyleyebiliriz. Fatih’in Trahzon’un fethini müteakip şehre yerleştirdiği Türk ailelerden başka Balkanlardan çok sayıda Arnavut, Boşnak aile Trabzon bölgesine gönderilip yerleştirilmişti Bunlardan bazlarına ve Kosova, Üsküp, Kalkandelen, Morno, Belğrad, Manastır, Niğbolu, Sofya, Filibe, Avlonya gibi Balkan şehirlerinden gönderilen Rumeli sipahilerine Trabzon’a bağlı yerlerden timarlar verilmiştir.
Fatih’in Trahzon üzerine yürüdüğü seferde Harşit Vadisi’nin iki yakasındaki toprakları elinde tutan ve merkezi Kurtun olan Çepni Beyliği de Osmanlı topraklarına ilhak edilmişti. Beylik toprakları Çepni Nahiyesi ve Vilayet-i Çepni olarak Trabzon Sancağına bağlanırken Çepni beyleri ile Çepni beyliğinin hezimetinde bulunan beğlere birçok imtiyazlar tanınmış bazılarına da timar verilmişti. Trabzon’un batı yanındaki dağlarda yaşayan Çepnilerin bir kısmı 15.yy sonlarından itibaren doğuya kaydırılarak bu bölgelerin de Türkleştirilmesi temin edilmişti.
Trabzon’un doğusunda kalan topraklarda Balkanlardan gönderilenler ve Trabzon’un batısından sevkedilen Çepnilerden başka Yavuz Sultan Selim’in Trabzon valiliği esnasında Doğu Anadolu bölgesinden Safevi katliamından kaçarak Trabzon’a sığınmış çok sayıda Akkoyunlu ve Akkoyunlulara tabii sunni gruplar iskan edilmişti. Akçaabat, Maçka, Torul, Yomra, Sürmene, Of, Rize, Pazar (Atine), Laz nahiyelerinden ve Trabzon, Rize, Of, Görele, Tirebolu, Giresun kalelerinden müteşekkil olan Trabzon Sancağına bağlı topraklar bir müddet eyalet teşkilatınna bağlanmamış ve Kasım Bey’den sonra Sinop Hakimi Hızır Bey, Hayrettin Paşa, Zagnos Paşa, Ali Bey ve Mehmet Paşa vali olarak atanarak müstakil sancak olarak yönetilmiştir.
Fatih’in seferi esnasında bölgede fethedilemeyen Akçaabat yakınlarındaki Akçakale, Torul gibi yerlerin fethi tamamlandıktan ve Uzun Hasan’ın kayınbiraderi olan Trabzon’un eski Kralı David’le temasa geçerek Trabzon bölgesinde çıkardığı kargaşalıklar ve Uzun Hasan meselesi halledildikten sonra bölge II.Bayezıd’in vali olarak bulundugu Amasya’ya (Vilayet-i Rum’a) bağlanmış ve bir şehzade sancağı olarak organize edilip II.Bayezıd’in büyük oğlu Şehzade Abdullah tahminen 1470’de buraya sancakbeyi olarak atanmıştı. 1483 yılında Saruhan valisi iken ölen Şehzade Abdullah’tan sonra Tacettin Sinan Bey’in vali olduğu Trabzon 1487’de şehzade Selim’e verildi. Annesi Abdüssamed kızı Gülbahar Hatunla Trabzon’a gönderilen Yavuz Sultan Selim Trabzon’da ölen annesi için Hatuniye Camii’ni yaptırmış (515) ve vakıflar tesis etmiştir.
Yavuz Sultan Selim’in oğlu Kanuni Sultan Süleyman 1494’de Trabzonda doğmuş, 1503’de iki kızı Trabzon’da ölmüş ve burada defnedilmiştir. 1510’a kadar 23 yıl Trabzon’da valilik yapan Yavuz Sultan Selim, bu sürede Pazar ve Arhavi bölgelerine saldırılarda bulunup yağma yapan Abhaz, Gürcü ve Ermenilere karşı seferler yapmış, doğu sınırının ve bu bölgedeki mamur köylerin yağmacılara karşı muhafazasını martalosluk görevi ile Lazlara vermişti.
Yavuz’un Trabzon’dan ayrılmasından sonra valiliğe Yavuz’un Trabzon’da kaldığı dönemde Trabzon’un Miralay’ı olan İskender Paşa atanmıştı. Yavuz’un Çaldıran Savası’nda ordunun ikmalinin sağlandığı bir üs görevini yapan Trabzon, bu seferlerde Bayburt’u fethederek yararlılıklar gösteren ve Erzincan Beylerbeyi olarak Doğu seraskerliğine atanan Bıyıklı Mehmet Paşa’ya verilmişti. Daha sonra Kastamonu Sancak Beyi Mustafa oğlu İskender Paşaya verilen Trabzon sancağı, Kanuni Sultan Süleyman’ın saltanatı esnasında Batum ile birleştirilerek yeni bir eyalet haline getirildi.
Trabzon’a atanan valiler 18 ve 19.yy’da daha çok Karadeniz sahillerine inen Ruslarla yapılan savaşlarda hudut kaleleri muhafızlığı ve seraskerlik görevi yapmışlardı. Bu görev sırasında çevre vilayetler de kendilerine bağlandığı için nüfuz ve gücü artan Trabzon valileri görevde bulundukları sırada bölgedeki ayan ve derebeylerden de yardım istemiş, bunların da nüfuzunun artarak birçoğunun hanedan haline gelmesine yol açılmıştı.
1809’da Ruslar Trabzon’u bir baskınla ele geçirmeye teşebbüs etmiş, fakat çıkan fırtına nedeni ile karaya çıkamayınca, Akçabat’ın batısında Sargana burnunda karaya çıkmışlardı. Bölgede bulunan kuvvetlerin ve çevreden toplanan köylülerin yardımı ile geri püskürtülen Rusların Trabzon’u ele geçirme hayalleri yüzyılı aşkın bir sure daha devam etmiş ve Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Anadolu’dan ilerleyen Rus kuvvetlerinin bir koluda Karadeniz’deki Rus Donanması’nın desteğinde Doğu Karadeniz sahillerinden Trabzon’a doğru ilerlemişti.
29 Ekim 1914’de Osmanlı Donanması’nın Karadenizin kuzey sahillerindeki Rus limanlarını bombalamasından sonra, 1 Kasımda Rus ordusu Doğu Anadolu’ya girmiş ve Osmanlı Rus savaşlarının sonuncusu başlamıştı. Trabzon’u Doğu Anadolu’daki 3. ordunun ikmal üssü olarak kullanmayı planlayan Osmanlı erkanı, donanmanın Karadeniz’deki üstunluğünü Rus donanmasına kaptırdıktan sonra Trabzon, Rus donanmasının saldırılarına açık ve Doğu Anadolu’daki ordumuz ise ikmal yolundan mahrum kalmıştı. 22 Aralık 1914’te başlayan Sarıkamış harekatındaki bozgundan sonra, derme çatma kuvvetlerden oluşan sahil müfrtezemize yüklenen Ruslar 27 Mart 1915’te Artvin’e girmiş ve sahildeki kuvvetlerimizi donanmalarının da desteği ile Kemal Paşa’dan Hopa’ya oradan da Arhavi’ye doğru sürmeye başlamışlardı. Rusların Avrupa cephelerinde uğradığı bozgun nedeni ile Arhavi deresi boyunca yaklaşık bir yıl durdurulan Rus ilerleyişi 5 Subat 1916’da tekrar başlamış ve 19 Subat’ta Pazar’ın doğusundaki Furtuna Deresi boyunca tekrar durdurulabilmişti. 4 Mart’ta Pazar’a çıkartma yapan Ruslar donanmalarını ağır bombardımanı ile hallaç pamuğu gibi attıkları Furtuna Deresindeki savunma hattını yarmış ve 8 Mart’ta Rize’ye girmişlerdi. Çevre köy ve kazalardan gelen gönüllülerle Of’un doğusunda Baltacı Deresi boyunca durdurulmaya çalışan Ruslar, 28 Martta buradaki savunma hattını yararak Of’a girmiş ve 2 Nisan’da Karadere önlerine ulaşmıştı. 7 Nisan’da Rize’ye ve 8 Nisan sabahı Sürmene’ye çıkardıkları 2 tugaydan oluşan 10.000 kişilik takviye kuvvetleri ile Karadere’deki Türk savunma hatlarına yüklenen Ruslar, 13 Nisan’da Karadere’yi geçmiş ve 18 Nisan 1916’da Trabzon’u işgal etmişlerdi. Ruslar Karadeniz sahillerinde ilerlerken bölgedeki Türkler de Rus işgali altında yaşamamak için büyük bir göç başlatmışlar, perişan bir halde batıya doğru ilerleyen muhacır kafileleri Rusların hızlı ilerleyişi karşısında geri çekilmek zorunda kalan asker müfrezeleri ile karışmıştı. Bayburt bölgesindeki kuvvetlerimiz tarafından Trabzon’u geri almak üzere bir karşı tarruz planlanmış, taarruzun ilk ayağı olan Sürmene’nin güneyindeki Madur ve Polut zirvelerinin ele geçirilmesini Çanakkale’den 3.Ordu’yu takviye için bölgeye gönderilen birlikler tarafından başarı ile gerçekleştirilmişti. 22 Haziran 1916 gecesi başlayan taarruzla Ruslara öneinli bir darbe vurulmuş fakat Rusların tüm cephede başlattıkları genel taarruz ve Bayburt’un güneyinden cephenin yarılması nedeni ile Trabzon üzerine gidilememişti. Sahilden ilerleyerek 21 Nisan’da Akçaabat’a, 21 Temmuz’da Vakfıkebir’e, 2 Agustos’ta da Göreleye giren Ruslar 21 Ekim’de Harşit çayına ulaşmışlardı. Uzatan savaş nedeni ile Rusya’da karışıklıklar çıkmış ve 9 Mart 1917’de ihtilal olmuş, yeni kurulan Kerenskiy hükümetinden sonra Bolşevikler 7 Kasım 1917’de iktidarı ele geçirmişti. Yeni hükümetin 17 Aralık 1917’de Almanlarla imzaladığı Brest Litovsk anlaşmasından sonra 18 Aralıkta Erzincan’da Ruslarla bir mütareke yapılmıştı. Cephe gerisindeki Ermeni kuvvetlerinin katliamlara girişmesi üzerine 12 Şubat 1918’de harekete geçen Türk kuvvetleri sahilden süratle ilerlemiş ve 24 Şubat’ta Trabzon’u boşaltmaya hazırlanan Rusların elinden şehri almıştı.
